Bir şempanze türü, bir zamanlar sadece insanlara özgü olduğu düşünülen bir bilişsel yeteneğe sahip olabilir. Kısa bir süre önce tamamlanan araştırma, nesli tükenmekte olan bir şempanze türü olan bonoboların, psikologlar tarafından zihin teorisi olarak adlandırılan olgunun ilkel bir biçimine sahip olabileceğini öne sürüyor. Bu olgu, başkalarının ne bildiğini, ne düşündüğünü veya neye inandığını algılama yeteneği olarak tanımlanıyor.
Bu konuda oldukça sansasyonel manşetler atılabilir ve araştırma gerçekten bazı ilginç sonuçlar gösteriyor. Ancak bu araştırma hakkında yorum yaparken dikkatli olmakta fayda var. Hipoteze odaklanan yeni bir çalışmada yer alan araştırmacılar, bonoboların, onların bildikleri bir şeyi insanların bilmediklerini anlayıp anlayamayacaklarını inceleyen akıllıca bir deney tasarladılar.
Deneyin amacı oldukça basitti. Bonobolar, üç bardaktan birinin altına saklanmış gizli bir ödülü bir insana getirme göreviyle görevlendirildi. Bazı denemelerde, insan ödülün nerede saklandığını görebiliyordu, diğerlerinde ise katı bir bölme görüşlerini engelliyordu. İlginç bir şekilde, bonobolar, insan ödülün yerini bilmediğinde doğru bardağı işaret etmede daha hızlı ve daha ısrarcıydı.
Bu davranış, bonoboların birinin bilgi eksikliğini fark edip eylemlerini buna göre ayarlayabildiğini gösteriyor gibi görünüyor. Araştırmacılar bunun bonoboların bir tür zihin teorisine sahip olabileceğinin kanıtı olduğunu iddia ediyor. Ancak bulgular ilgi çekici olsa da, bazı açılardan şüpheyi hak ettiğini de belirtmek gerekiyor.
Bulgular üzerinde yoğunlaşan şüpheler
Öncelikle, yalnızca üç bonobonun katıldığı çalışmanın örneklemi aşırı küçüktü. Bu kadar sınırlı bir grupla, tüm bir türün bilişsel yetenekleri hakkında genel sonuçlar çıkarmak imkansız. Hatta bu örneklemde bile Teco adı verilen bir bonobo, insan eşinin bilgisine bakmaksızın bardakları daha sık bir şekilde işaret ediyordu.
Ayrıca, çalışmanın bağlamının oldukça yapay olduğu da söylenebilir. Bonobolar doğada saklı yiyecekleri bulmak veya düzgünce düzenlenmiş plastik bardaklarla karşılaşmak için doğal olarak insanlarla işbirliği yapmazlar. Kontrollü ortam belirli davranışları izole etmeye yardımcı olsa da bonoboların doğal ortamlarında bilgiyi nasıl işlediğini doğru bir şekilde yansıtmaz.
Hatta vahşi doğada bonobolar, alarm çağrılarını başkalarının gördüklerine göre ayarlamak gibi farklı şekilde yorumlanabilecek davranışlar sergilerler. Ancak, bunun gerçekten bir zihin teorisini mi yoksa sadece öğrenilmiş bir davranışı mı yansıttığı hala tartışmaya açıktır.
Uzmanlar günümüzde 5.000’den az bonobo yaşadığına inanıyor. Dolayısıyla, zihin teorisini deneyimleyip deneyimleyemedikleri de dahil olmak üzere bilişsel yeteneklerinin tüm kapsamını anlamak, bu nesli tükenmekte olan türü anlamak için faydalı olacaktır. Ne yazık ki, şimdilik bu konuda kesin bir şey söyleyebilecek kadar yeterli kanıt bulunmuyor. Yine de bu bulgunun oldukça ilgi çekici olduğu ve daha fazla araştırmayı hak ettiği kesin.